فرگشت | ۵ | آیا رفتار انسان از پیش تعیین شده است؟

Описание: سه سوءبرداشت بزرگ درباره فرگشت و روان‌شناسی فرگشتی
نظریه‌ی فرگشت از طریق انتخاب طبیعی یکی از بنیادی‌ترین و در عین حال ساده‌ترین ایده‌های علمی در تاریخ بشر است. همین سادگی باعث شده بسیاری فکر کنند با خواندن یک مقاله یا دیدن یک ویدئو می‌توانند به عمق موضوع برسند. اما واقعیت این است که حتی دانشجویان زیست‌شناسی یا روان‌شناسی هم بارها دچار برداشت‌های نادرست می‌شوند. در این ویدیو سه سوءبرداشت رایج را بررسی می‌کنیم که درک درست آن‌ها می‌تواند نگاه ما به رفتار انسان، مغز، و روان‌شناسی فرگشتی را دگرگون کند.

سوءبرداشت اول: رفتار انسان به‌طور کامل ژنتیکی تعیین شده است
یکی از رایج‌ترین خطاها این است که گمان می‌کنیم اگر چیزی ریشه در فرگشت دارد، پس حتماً به صورت کامل «ژنتیکی» است و هیچ نقشی برای محیط باقی نمی‌ماند. به این نگاه می‌گویند جبر ژنتیکی (Genetic Determinism).

اما واقعیت بسیار پیچیده‌تر است. فرگشت نه یک دیکتاتور، بلکه یک معمار است. ژن‌ها ما را آماده می‌کنند تا در تعامل با محیط واکنش‌های خاصی نشان دهیم. روان‌شناسی فرگشتی نشان می‌دهد ما الگوهای رفتاری‌ای داریم که در گذشته‌ی تکاملی‌مان مفید بوده‌اند، اما این رفتارها تنها در پاسخ به ورودی‌های محیطی فعال می‌شوند.

این یعنی هیچ رفتاری صددرصد ژنتیکی نیست. حتی غرایز قوی مثل ترس از مار یا علاقه به قند و چربی هم بدون زمینه‌ی محیطی بروز پیدا نمی‌کنند. پس اگر کسی بگوید «فرگشت یعنی همه‌چیز ژنتیکی است»، او در واقع دچار یک سوءبرداشت جدی شده است.

سوءبرداشت دوم: اگر چیزی فرگشتی باشد، پس تغییرناپذیر است
دومین سوءبرداشت این است که چون یک ویژگی ریشه در فرگشت دارد، پس دیگر نمی‌توان آن را تغییر داد. اما این هم غلط است.در صورتی که شناخت سازوکارهای فرگشتی به ما کمک می‌کند محیط را طوری تغییر دهیم که نتیجه‌ی رفتاری هم تغییر کند.

یک نمونه‌ی انسانی‌تر: مردان به طور میانگین آستانه‌ی پایین‌تری برای برداشت جنسی دارند. یعنی اگر زنی لبخند بزند، مردها بیشتر از زن‌ها این رفتار را به‌عنوان علاقه‌ی جنسی تعبیر می‌کنند. این پدیده که در روان‌شناسی فرگشتی به آن سوگیری بیش‌برداشت جنسی (Sexual Overperception Bias) می‌گویند، احتمالاً یک سازگاری فرگشتی بوده است. اما همین آگاهی به ما اجازه می‌دهد آموزش بدهیم، آگاهی‌بخشی کنیم و رفتار اجتماعی را تغییر دهیم.

بنابراین، «فرگشتی بودن» به معنای «ثابت و تغییرناپذیر بودن» نیست. اتفاقاً شناخت این سازوکارها ابزار قدرتمندی به ما می‌دهد تا بدانیم چه چیزی قابل تغییر است و چگونه می‌توان رفتار را اصلاح کرد.

سوءبرداشت سوم: سازوکارهای کنونی انسان بهینه طراحی شده‌اند
سومین خطا این است که تصور کنیم چون چیزی محصول فرگشت است، پس به‌طور کامل «بهینه» طراحی شده. اما فرگشت برخلاف مهندسی مدرن، در پی طراحی کامل و بی‌نقص نیست. انتخاب طبیعی فقط آن سازوکارهایی را نگه می‌دارد که «به اندازه‌ی کافی خوب» باشند تا بقا و تولیدمثل را تضمین کنند.

دو عامل بزرگ باعث می‌شوند سازوکارهای ما کامل یا ایده‌آل نباشند:
تأخیر زمانی فرگشتی (Evolutionary Time Lag): فرگشت بسیار کند عمل می‌کند. مغز ما در عصر حجر شکل گرفت، اما امروز در دنیای مدرن زندگی می‌کنیم. نتیجه؟ ناسازگاری‌های فرگشتی. مثلاً تمایل شدید به قند و چربی در گذشته مفید بود، اما امروز منجر به دیابت و بیماری قلبی می‌شود.

هزینه‌های سازگاری: هر سازگاری مزایا و هزینه‌هایی دارد. ترس شدید از مار می‌توانست ما را از گزیدگی نجات دهد، اما اگر آن‌قدر شدید بود که مانع خروج از خانه شود، زندگی روزمره مختل می‌شد. بنابراین سازوکارها اغلب «خوب به اندازه‌ی کافی» هستند، نه «بی‌نقص».

همین است که می‌بینیم ابزارهای رفتاری و زیستی ما گاهی وصله‌پینه‌ای به نظر می‌رسند. فرگشت فقط بهینه‌ی نسبی می‌سازد، نه مطلق.


فرگشت یا تکامل؛ کدام درست‌تر است؟
بسیاری از زبان‌شناسان و پژوهشگران پیشنهاد کرده‌اند که به جای واژهٔ «تکامل» از «فرگشت» استفاده شود. دلیل این پیشنهاد روشن است: تکامل در فارسی به معنی کامل شدن، تکمیل یافتن و رسیدن به نهایت است. در حالی که واژهٔ انگلیسی Evolution (اولوشن) چنین معنایی ندارد.

در واقع، تکامل می‌تواند این برداشت نادرست را ایجاد کند که فرایند زیستی یا اجتماعی همواره رو به کمال و بهترین حالت نهایی حرکت می‌کند؛ حال آن‌که نظریهٔ فرگشت داروینی تنها به دگرگونی تدریجی و سازگاری موجودات در بستر زمان اشاره دارد، نه به کامل یا ناقص بودن.

نکتهٔ جالب این‌که خود عرب‌زبانان هم برای Evolution از واژهٔ «تطوّر» استفاده می‌کنند که معنایش تحول و تغییر است. در حالی که «تکامل» در عربی هرگز برابر Evolution به کار نمی‌رود. شاید همین انتخاب اشتباه در فارسی باعث شده که بسیاری از مردم برداشت درستی از فرگشت نداشته باشند.

برابرهای پیشنهادی برای Evolution
در طول تاریخ معاصر فارسی، برابرهای متعددی برای Evolution پیشنهاد شده است:
برآمدن / برآیش
فرارویش
دگرگشت
تطوّر
تحول
و در نهایت «فرگشت»

در میان این گزینه‌ها، فرگشت بیشترین نزدیکی معنایی را با اصل واژهٔ Evolution دارد.

ریشهٔ واژهٔ فرگشت
«فرگشت» از دو بخش ساخته شده است:

فر-: پیشوندی با ریشهٔ اوستایی و فارسی میانه (fra-) که معنای «به جلو، فرا، دگرگونی، ادامهٔ روند» می‌دهد. همان را در واژه‌هایی مثل «فرسایش» (ساییده شدن تدریجی) یا «فرجام» (پایان روند) می‌بینیم.
گشت: از ریشهٔ «گشتن» به معنای گردش، دگرگونی و تغییر.

پس «فرگشت» را می‌توان چنین معنا کرد: دگرگونی و تحول تدریجیِ رو به جلو.
«فر» در «فرگشت» یک پیشوند زبانی است و نقش دستوری دارد.
اما «فَر» در ترکیب‌هایی چون «فرّهٔ کیانی» یا «فر ایزدی» واژه‌ای مستقل است که از xvarənah- اوستایی می‌آید و معنایش جلال و شکوه قدسی است.

این دو از نظر ریشه‌شناسی متفاوت‌اند، هرچند در ذهن فارسی‌زبان ممکن است تداعی شاعرانه‌ای میانشان ایجاد شود.