ატენის სიონი

Описание: შიდა ქართლის მხარეში, ატენის ხეობაში მდებარეობს VII ს. I ნახევარში აგებული სიონის ტაძარი. იგი მდინარე ატენთან ახლოს, ფრიალო კლდის საგანგებო საყრდენი კედლით გამაგრებულ ბაქანზეა აღმართული და მთელი ხეობის სამშვენისს წარმოადგენს. ატენის სიონი ცენტრალურ-გუმბათოვანი ტაძარია და თითქმის იმეორებს მცხეთის ჯვრის არქიტექტურულ გეგმასა და ფორმებს, თუმცა ოდნავ შეცვლილი პროპორციებით.
VII ს-ში მოსახლეობა კულტურული განვითარების მაღალ დონეზე მდგარა, რაზეც მეტყველებს ატენის სიონის ხუროთმოძღვრება, მხატვრული გაფორმება და შემკულობა, რომელიც აკმაყოფილებდა მის ესთეტიკურ მოთხოვნილებას. ასევე მისი ფართობიც, მეტყველებს ატენის მოსახლეობის სიმჭიდროვესა და მლოცველთა მრავალრიციხოვნებაზე. ატენის სიონი რელიგიურ და კულტურულ ცენტრს წარმოადგენდა.
ატენი, თავისებურ გეოგრაფიულ გარემოში შექმნილი ქალაქია, რომელიც ჩაფლულია მაღალ კლდოვან მთებში. ხეობის ორივე მხარე ათვისებულია, სადაც შესანიშნავი ბუნებროვი პირობებია მიწათმოქმედებისთვის. ქალაქის დასახლება სავარაუდოდ, ხეობის გასწვრივ უნდა ყოფილიყო განლაგებული, რადგან ხეობის ორივე მხარეს მაღალი კლდოვანი ნაპირები, გამორიცხავდა დასახლების გავრცელებას სიგანეზე.
ატენი, გაშენებული უნდა ყოფილიყო სიონის სამხრეთით, ხეობის ორივე ნაპირას. სავარაუდოდ, სიონი ქალაქის ზედა ნაწილს წარმოადგენდა. იგი ვრცელდებოდა მდინარე ტანასა და მისი მარჯვენა პატარა შენაკადის შეერთებამდე, სადაც ორი უძველესი ნამოსახლარია შემორჩენილი. ატენის შესახებ, ყველაზე ძველი და მნიშვნელოვანი ცნობები წარწერებმა შემოგვინახა.
ტაძრის კედლებზე წარწერებში მოხსენიებულნი არიან სხვადასხვა ისტორიული პირები, - ქართლის გამგებელ ბაგრატიონთა თუ სხვა პირთა ვინაობისა და მოღვაწეობის თარიღების მინიშნებით. გამოვლენილ წარწერათაგან უძველესი VIII ს. პირველი ნახევრით თარიღდება, არის IX-X ს-თა წარწერებიც.
ატენის სიონის სამხრეთის ფასადზე შესრულებული წარწერა გვამცნობს, რომ მეფე ბაგრატ IVის ბრძანებით აქ გაშენდა ქალაქი. ატენის სიონის წარწერა იშვიათი გამონაკლისია, სადაც ქალაქის აშენებაზე და ქალაქისთვის დამახასიათებელ ატრიბუტებზეა საუბარი. ატენის სტრატეგიული მდებარეობა განსაზღვრავდა მის მნიშვნელობას და ეკონომიკურ დაწინაურებას განაპირობებდა მაგისტარლურ გზებთან სიახლოვე, რომლებიც ტანას ხეობით შიდა ქართლზე გადიოდა.
ტაძრის გარეგნული ფორმები ნათლად გამოხატავს შიგა სივრცის ორგანიზაციას. შენობის ძირითადი მასები გუმბათქვეშა კვადრატიდან საფეხურებად იშლება. გუმბათის ყელი — მასიური. გუმბათქვეშა კვადრატის ფუძეს საკმაოდ ამაღლებული კუთხეები აქვს. განსაკუთღებით მორთულია აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ფასადები. აღმოსავლეთის ფასადის წინ ვიწრო გასასვლელია დატოვებული, რაც აძნელებს სარკმლების ზემოთ მოთავსებული სკულპტურული გამოსახულებების აღქმას.სარკმლები შემკულია დეკორატიული რელიეფური სათაურებით. საკურთხევლის სარკმლის ზემოთ კომპოზიციურად ერთმანეთთან დაკავშირებული შვიდი რელიეფური გამოსახულებაა. აღმოსავლეთ ფასადის შუა წახნაგზე გამოსახულია ქრისტე დასალოცად აწეული ხელით, გვერდით წახნაგებზე — ორ-ორი ფრონტალურად მდგომი ფიგურა, ხოლო ქვემოთ, გვერდებზე — ცხოველები და ფრინველები.
ტაძრის შიდა სივრცის შემამკობელია ფრაგმენტებად შემორჩენილი ფრესკული მხატვრობა. ეკლესიის მთელი ინტერიერის მოხატვა XI საუკუნიდან ხდება სავალდებულო. ამ დროიდანვე იწყება ძველი ტაძრების ხელახალი მოხატვაც, მათ შორის ატენის სიონშიც. ახალი მოხატულობის შემქმნელებს ტაძრის თავდაპირველი დეკორის ჩინებული ბათქაში გამოუყენებიათ და ქართული მონუმენტური მხატვრობისათვის ტრადიციული „მშრალი“ ხერხით უხატიათ მასზე. მოხატულობის შესრულების დრო XI ს. II ნახევრით არის განსაზღვრული.
ატენის მოხატულობის პროგრამა, რომელიც მთლიანად საქართველოსათვის ტრადიციულ იკონოგრაფიას მისდევს, განისაზღვრებოდა იმითაც, რომ ტაძარი ღვთისმშობლის მიძინების დღესასწაულისადმი იყო მიძღვნილი: ღვთისმშობლის სახეს მთავარი ადგილი უჭირავს, მისი ცხოვრების ფრაგმენტები კი სცენების ვრცელი ციკლით არის წარმოდგენილი. ამავე დროს მკვლევართა მიერ დადგენილია, რომ ტაძრის მოხატვაზე რამდენიმე ხატმწერს უმუშავია. მიუხედავად ამისა, მხატვრობის იკონოგრაფიული და მხატვრული ჩანაფიქრი ერთიანია. მათ მიერ შესრულებული მხატვრობის ნაწილი XIII ს. დასასრულს ოსტატურად განუახლებიათ დასავლეთ აფსიდიზე. უფრო გვიანდელ XV სის განახლებათა კვალიც შეიმჩნევა ტაძრის სხვადასხვა ნაწილში. ტაძრის მხატვრობა - რელიგიური სიუჟეტები, ქართველ მეფეთა და ადგილობრივ ფეოდალთა ფრესკები მკაფიოდ ეროვნული ხასიათისაა. კომპოზიციათა მხატვრული გააზრების, ფორმების ნატიფი მოდელირების, მხატვრული გამომსახველობისა და ჟღერადი კოლორიტის გამო იგი ქართული მონუმენტური ფერწერის საეტაპო ნაწარმოებად ითვლება.
XX ს. 20-იან წლებიდან ღვთისმსახურებითვის გამოკეტილ უძველეს ეკლესიას, თავისი დიდი მნიშვნელობის გამო, მკვლევარ-მეცნიერთა ყურადღება არ აკლდა. ტაძარს მთელი ამ ხნის მანძილზე საფუძვლიანი შესწავლის მიზნით ხშირად სტუმრობდნენ სხვადასხვა სამეცნიერო ექსპედიციები. 70-იანი წლებიდან ტაძრის ფასადების ქვედა მონაკვეთის, გუმბათის სახურავის, მხატვრობის გამაგრება-შენარჩუნების მიზნით ინტენსიური სარესტავრაციო სამუშაოები მიმდინარეობდა. ატენის სიონს 2006 წლის 7 ნოემბერს, საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულების თანახმად მიენიჭა ეროვნული მნიშვნელობის კულტურის უძრავი ძეგლის კატეგორია