محمدرضا شاه پهلوی، قسمت 1/4 ـ حزب توده

Описание: محمدرضا شاه پهلوی در سال ۱۳۲۰، پس از کناره‌گیری پدرش، رضا شاه، از سلطنت و تبعید او توسط متفقین، بر تخت پادشاهی ایران نشست. این انتقال قدرت در شرایطی انجام شد که ایران تحت اشغال نیروهای متفقین بود و ضعف دولت مرکزی زمینه را برای بازگشت نخبگان سنتی، زمین‌داران بزرگ و اعیان و اشراف فراهم کرد. در سال‌های نخستین سلطنت، محمدرضا شاه اقتدار چندانی نداشت و نهادهای قدرت سنتی، از جمله مجلس، دولت و دربار، بیشترین نفوذ را در سیاست کشور اعمال می‌کردند. اما این وضعیت چندان پایدار نماند و خیلی زود چالش‌های سیاسی جدیدی سر راه حکومت تازه‌کار او ظاهر شد.

یکی از مهم‌ترین چالش‌های این دوران، ظهور و قدرت‌گیری حزب توده ایران بود. این حزب که در سال ۱۳۲۰ تأسیس شد، با حمایت از طبقه کارگر، روشنفکران و ایده‌های سوسیالیستی توانست به سرعت پایگاه اجتماعی قدرتمندی به دست آورد. حزب توده علاوه بر فعالیت‌های سیاسی، نقشی مهم در گسترش تشکل‌های کارگری و فرهنگی داشت و بسیاری از روشنفکران برجسته آن زمان، از جمله احسان طبری، ایرج اسکندری، و خلیل ملکی، از اعضای آن بودند. حزب توده با حمایت غیررسمی اتحاد جماهیر شوروی، به یکی از بازیگران اصلی صحنه سیاسی ایران تبدیل شد، اما وابستگی آن به شوروی خیلی زود بحران‌هایی را برای آن ایجاد کرد.

بحران نفت شمال و آغاز تقابل با حزب توده

در سال‌های ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵، یکی از مهم‌ترین بحران‌های سیاسی ایران حول محور امتیاز نفت شمال شکل گرفت. پس از آنکه دولت ایران در سال ۱۳۱۲ امتیاز نفت جنوب را به شرکت نفت ایران و انگلیس واگذار کرده بود، شوروی نیز خواهان امتیاز مشابهی در شمال ایران شد. در این میان، حزب توده که تحت تأثیر سیاست‌های شوروی بود، از این درخواست حمایت کرد. این اقدام موجب شد بسیاری از ملی‌گرایان و حتی برخی از روشنفکران چپ که طرفدار استقلال ایران بودند، نسبت به حزب توده بدبین شوند. در نهایت، مجلس شورای ملی در سال ۱۳۲۶ با رد این درخواست، امتیاز نفت شمال را به شوروی نداد، اما این ماجرا ضربه‌ای جدی به اعتبار حزب توده وارد کرد و موجب شد این حزب در نگاه بسیاری از مردم به عنوان ابزاری در دست شوروی تلقی شود.

جنبش‌های آذربایجان و کردستان؛ حزب توده در بحران

همزمان با ماجرای نفت شمال، ایران شاهد شورش‌هایی در مناطق آذربایجان و کردستان بود. در آذربایجان، فرقه دموکرات به رهبری جعفر پیشه‌وری و با حمایت مستقیم شوروی، حکومتی خودمختار تشکیل داد. در کردستان نیز قیامی مشابه به رهبری قاضی محمد رخ داد که به تأسیس جمهوری مهاباد انجامید. حزب توده، که به نوعی همسو با سیاست‌های شوروی حرکت می‌کرد، از این جنبش‌ها حمایت کرد.

اما پس از اعلام کرد، حزب توده را غیرقانونی اعلام نمود، و بسیاری از رهبران آن را دستگیر و تبعید کرد. این اقدام، نخستین گام جدی شاه در جهت تحکیم قدرت خود و کاهش نفوذ نیروهای چپ‌گرا در سیاست ایران بود. همچنین، در پی این حادثه، اصلاحات قانون اساسی ۱۳۲۸ انجام شد که به شاه اختیارات بیشتری در اداره کشور داد و زمینه را برای افزایش نقش او در تصمیم‌گیری‌های کلان فراهم کرد.

00:00 - مقدمه
00:13 - برکناری رضاشاه
04:36 - اقدامات اولیه شاه
07:31 - بازگشت اشراف به سیاست
11:24 - حزب توده
18:20 - افول حزب توده