નિરીક્ષણ (Observation): જીસેટ પરીક્ષાના અનુસંધાનમાં વિસ્તૃત સમજૂતી

Описание: નિરીક્ષણ (Observation): જીસેટ પરીક્ષાના અનુસંધાનમાં વિસ્તૃત સમજૂતી
જીસેટ (Gujarat State Eligibility Test) પરીક્ષાના રિસર્ચ એપ્ટિટ્યુડ (Research Aptitude) વિભાગમાં નિરીક્ષણ (Observation) એ એક પાયાની અને અત્યંત મહત્વપૂર્ણ સંશોધન પદ્ધતિ છે. તે ગુણાત્મક (qualitative) સંશોધનમાં વ્યાપકપણે ઉપયોગમાં લેવાય છે, પરંતુ પ્રાયોગિક અને સહસંબંધાત્મક સંશોધનમાં પણ ડેટા એકત્રીકરણના સાધન તરીકે તેની ભૂમિકા અનિવાર્ય છે.
નિરીક્ષણ એટલે શું?
નિરીક્ષણ એ કુદરતી અથવા નિયંત્રિત વાતાવરણમાં ઘટનાઓ, વર્તન અથવા પરિસ્થિતિઓનું પૂર્વયોજિત અને વ્યવસ્થિત રીતે ધ્યાનપૂર્વક જોવું, સાંભળવું અને નોંધવું. તેનો હેતુ ચોક્કસ સંશોધન પ્રશ્નોના ઉત્તર મેળવવા માટે વિશ્વસનીય અને માન્ય (valid) ડેટા એકત્રિત કરવાનો છે.
નિરીક્ષણના મુખ્ય લક્ષણો:
પૂર્વયોજિત અને વ્યવસ્થિત: નિરીક્ષણ અવ્યવસ્થિત રીતે થતું નથી, પરંતુ એક ચોક્કસ યોજના અને પદ્ધતિ અનુસાર કરવામાં આવે છે.
ઉદ્દેશ્યલક્ષી: નિરીક્ષણનો એક ચોક્કસ સંશોધન ઉદ્દેશ્ય હોય છે.
પ્રત્યક્ષ અવલોકન: સંશોધક ઘટનાઓ અથવા વર્તનને સીધી રીતે જુએ છે અને અનુભવે છે.
માહિતીનું પ્રાથમિક સ્ત્રોત: નિરીક્ષણ દ્વારા એકત્રિત કરવામાં આવેલ ડેટા મોટાભાગે પ્રાથમિક ડેટા હોય છે.
પૂર્વગ્રહ ટાળવો: સારા નિરીક્ષણમાં નિરીક્ષક દ્વારા થતા પૂર્વગ્રહને (bias) ઘટાડવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે છે.
નિરીક્ષણના પ્રકારો:
નિરીક્ષણ મુખ્યત્વે બે પ્રકારના હોય છે, જે સંશોધકની સંડોવણી અને વાતાવરણના નિયંત્રણ પર આધાર રાખે છે:
સહભાગી નિરીક્ષણ (Participant Observation):
આ પ્રકારના નિરીક્ષણમાં, સંશોધક પોતે જે જૂથ કે સમુદાયનો અભ્યાસ કરી રહ્યો હોય તેનો સભ્ય બની જાય છે અથવા તેમની પ્રવૃત્તિઓમાં સક્રિયપણે ભાગ લે છે. આનાથી સંશોધકને અંદરથી (insider's perspective) ઘટનાઓ અને વર્તનને સમજવાની તક મળે છે.
ફાયદા:
ઊંડાણપૂર્વકની સમજ અને સૂક્ષ્મ માહિતી પ્રાપ્ત થાય છે.
સહભાગીઓના દૃષ્ટિકોણને વધુ સારી રીતે સમજવામાં મદદ કરે છે.
કુદરતી વાતાવરણમાં અભ્યાસ થાય છે, જેથી પરિણામો વધુ વાસ્તવિક હોય છે.
ગેરફાયદા:
વસ્તુનિષ્ઠતાનો અભાવ: સંશોધક ભાવનાત્મક રીતે સંડોવાય શકે છે, જેનાથી પૂર્વગ્રહ આવવાની શક્યતા રહે છે.
સમય અને ખર્ચાળ: આ પ્રક્રિયા ખૂબ સમય માંગી લે તેવી અને ખર્ચાળ હોય છે.
ગોપનીયતાના મુદ્દાઓ: નૈતિક દૃષ્ટિએ ગોપનીયતા જાળવવી પડકારજનક બની શકે છે.
જનરલાઇઝેશન મુશ્કેલ: નાના જૂથ પરના અભ્યાસના તારણોને વ્યાપક વસ્તી પર સામાન્યીકરણ કરવું મુશ્કેલ બને છે.
ઉદાહરણ: કોઈ માનવશાસ્ત્રી કોઈ આદિવાસી સમુદાયની સંસ્કૃતિનો અભ્યાસ કરવા માટે તેમની સાથે રહે અને તેમની દૈનિક પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લે.
બિન-સહભાગી નિરીક્ષણ (Non-Participant Observation):
આ પ્રકારના નિરીક્ષણમાં, સંશોધક અભ્યાસ હેઠળના જૂથ કે ઘટનાથી દૂર રહીને અથવા તેમનાથી અલગ રહીને અવલોકન કરે છે. તે માત્ર એક દર્શક તરીકે કાર્ય કરે છે અને પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લેતો નથી.
ફાયદા:
વસ્તુનિષ્ઠતા: સંશોધકના પૂર્વગ્રહની શક્યતા ઓછી હોય છે, કારણ કે તે ભાવનાત્મક રીતે સંડોવાયેલો નથી હોતો.
વ્યાપક અવલોકન: સંશોધક એક સમયે વધુ લોકો અથવા ઘટનાઓનું અવલોકન કરી શકે છે.
સરળ અમલ: સહભાગી નિરીક્ષણ કરતાં ઓછો સમય માંગી લે છે.
ગેરફાયદા:
સૂક્ષ્મ વિગતોનો અભાવ: સપાટી પરનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે, ઊંડાણપૂર્વકની સમજનો અભાવ રહી શકે છે.
કૃત્રિમતાનો ભય: જો સહભાગીઓને ખબર હોય કે તેમનું નિરીક્ષણ થઈ રહ્યું છે, તો તેમનું વર્તન બદલાઈ શકે છે (હોથોર્ન અસર - Hawthorne Effect).
સંપૂર્ણ સમજણનો અભાવ: આંતરિક દૃષ્ટિકોણનો અભાવ રહે છે.
ઉદાહરણ: ટ્રાફિક સિગ્નલ પર વાહનચાલકોના વર્તનનું અવલોકન કરવું અથવા બાળકોના રમતના મેદાનમાં તેમના સામાજિક વર્તનનું દૂરથી નિરીક્ષણ કરવું.
અન્ય નિરીક્ષણના પ્રકારો:
માળખાગત નિરીક્ષણ (Structured Observation): આમાં નિરીક્ષણ માટે પૂર્વ નિર્ધારિત શ્રેણીઓ, ચેકલિસ્ટ અથવા રેટિંગ સ્કેલનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ જથ્થાત્મક ડેટા એકત્રિત કરવા માટે વધુ યોગ્ય છે.
અમાળખાગત નિરીક્ષણ (Unstructured Observation): આમાં નિરીક્ષકને ઘટનાઓનું મુક્તપણે અને કુદરતી રીતે અવલોકન કરવાની છૂટ હોય છે. આ ગુણાત્મક ડેટા માટે વધુ યોગ્ય છે.
કુદરતી નિરીક્ષણ (Naturalistic Observation): વર્તનનો અભ્યાસ તેના કુદરતી વાતાવરણમાં થાય છે, જ્યાં સંશોધક કોઈ હસ્તક્ષેપ કરતો નથી.
પ્રયોગશાળા નિરીક્ષણ (Laboratory Observation): નિયંત્રિત પ્રયોગશાળા વાતાવરણમાં વર્તનનું અવલોકન કરવામાં આવે છે.
નિરીક્ષણના ફાયદા:
પ્રત્યક્ષ ડેટા: વર્તન અને ઘટનાઓનો સીધો અભ્યાસ કરવાની તક મળે છે, જેનાથી પ્રાથમિક અને વાસ્તવિક ડેટા પ્રાપ્ત થાય છે.
વાસ્તવિકતા: કુદરતી વાતાવરણમાં કરવામાં આવેલ નિરીક્ષણ વધુ વાસ્તવિક પરિણામો આપી શકે છે.
સંદર્ભગત સમજ: ઘટનાઓ કે વર્તનને તેના સાચા સંદર્ભમાં સમજવામાં મદદ કરે છે.
નવા વિચારોનો ઉદ્ભવ: અણધારી ઘટનાઓ કે પેટર્નનું અવલોકન નવા સંશોધન પ્રશ્નો અથવા પરિકલ્પનાઓ તરફ દોરી શકે છે.
ભાષાકીય અવરોધ દૂર: જ્યાં ભાષા અવરોધક હોય, ત્યાં નિરીક્ષણ ઉપયોગી સાબિત થાય છે.
નિરીક્ષણના ગેરફાયદા/મર્યાદાઓ:
પૂર્વગ્રહની શક્યતા: નિરીક્ષકના વ્યક્તિગત પૂર્વગ્રહો (observer bias) પરિણામોને અસર કરી શકે છે.
સમય અને ખર્ચ: વિગતવાર અને લાંબા ગાળાના નિરીક્ષણો સમય માંગી લે તેવા અને ખર્ચાળ હોય છે.
વ્યક્તિલક્ષી અર્થઘટન: અવલોકનોનું અર્થઘટન વ્યક્તિલક્ષી હોઈ શકે છે.
*