شرح منظومه سبزواري درس 12 - أما الوجود الخاص فظاهر وأما الماهية فمع كونها ظلمة إطلاق الفيء عليها ...

Описание: منصوره شبيري خاقاني
شرح منظومه سبزواري درس 12-
در این درس، ابتدا سخن از تعبیر «فیء» و «ظلّ» برای موجودات ممکن و نسبت آن با ماهیت و وجود خاصّ است. منظور از وجود خاص، همان وجود متعین و جزئیِ امکانی است؛ وجودی که در خارج، به صورت فرد مشخص ظهور کرده و هیچ استقلال حقیقی ندارد. چنین وجودی، به خاطر ربط و وابستگی کاملش به واجب‌الوجود، به روشنی «فیء» و سایه‌ی وجود حق نامیده می‌شود؛ زیرا همه‌ی نور و تحققش از اوست و ذاتاً فقیر و محتاج است.

در مقابل، ماهیت از نظر حکما چیزی است که حد و قید دارد و این حدود، در تحلیل فلسفی، جنبه‌ی عدمی دارند؛ از این‌رو ماهیت ذاتاً «ظلمت» است؛ یعنی اگر از وجود تهی شود، هیچ نصیبی از نور و تحقق نخواهد داشت. با این همه، به اعتبار این‌که ماهیت هرگز جدا از وجودِ خاص درک نمی‌شود و همیشه در نسبت با وجود امکانی دیده می‌شود، به‌تبع همان وجود، بر ماهیت نیز عنوان «فیء» اطلاق می‌شود؛ اما این اطلاق بالعرض است، نه بالذات. پس فیء بالأصالة برای وجود امکانی است و ماهیت تنها به اعتبار تعلّق و وابستگی‌اش به آن وجود، حکم فیء می‌گیرد.

سپس مصنّف بعد از حمد واجب‌الوجود، به صلوات بر پیامبر ختمی (صلّى الله علیه و آله) و آل او می‌پردازد و این صلوات را با تعابیری عمیق رنگ عرفانی–فلسفی می‌بخشد. پیامبر را «هادی الأمّة هدایةً تکوینیةً بباطنه و تشریعیةً بظاهره» می‌نامد؛ یعنی از یک سو حقیقت محمدیه، در مرتبه‌ی نورانی و غیبی، واسطه‌ی فیض در نظام آفرینش است و هدایت تکوینی همه‌ی عوالم از مجرای آن حقیقت می‌گذرد؛ و از سوی دیگر، در نشئه‌ی ناسوت و زندگی تاریخی، به واسطه‌ی وحی و شریعت، هادی تشریعی خلق است. این تفسیر بر قاعده‌ی الواحد و قاعده‌ی امکان اشرف تکیه دارد: از مبدأ بسیط جز یک صادر اول پدید نمی‌آید و آن صادر، اشرف موجودات امکانی است؛ و این اشرف، همان حقیقت محمدیه است که جامع همه‌ی مراتب امکان و واسطه‌ی فیض به سایر مراتب است.

در ادامه، سخن به آلِ غُرّ می‌رسد؛ «غُرّ» کنایه از نورانیت و شرافت باطنی اهل‌بیت علیهم‌السلام است؛ وجوداتی که به نور ایشان «تَلألأت السماوات و الأرضون». سپس سبزواری با نهایت تواضع عرفانی از خود یاد می‌کند: «العبد الأثیم المحتاج إلى رحمة الباری، الهادی ابن المهدی السبزواری»؛ یعنی خود را بنده‌ی گنهکار و نیازمند به رحمت خدا معرفی می‌کند، در عین آن‌که در اوج علم و حکمت است. تعبیر «أُوتِیا کتابهما یمینا» و «حوسبا حساباً یسیراً» که درباره‌ی خود و پدرش می‌آورد، در حقیقت دعاست، اقتباسی از آیات قیامت؛ و نشان می‌دهد که عالم حقیقی، در اوج کمال علمی نیز خود را محتاج حساب آسان و عطای الهی می‌بیند.

مصنّف سپس به ارزش حکمت می‌پردازد. او منظومه‌ی خود را «شافیةٌ لسُقم الجهل» می‌داند؛ دارویی برای بیماری جهل. حکمت در این‌جا فقط معلومات فلسفی خشک نیست، بلکه همان «خیر کثیر» قرآنی است: ﴿وَمَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً﴾. حکمت، هم ایمانِ جامع به همه‌ی حقایق الهی است و هم معرفتِ مطابق با واقع که انسان را از ظلمت جهل و غفلت می‌رهاند. در نگاه حکما، حکمت یعنی صیرورة الإنسان عالماً عقلیّاً مضاهِیاً للعالم العینی؛ یعنی انسان آن‌چنان با حقایق عقلی متحد شود که درون او به عالمی عقلی تبدیل گردد که آینه‌ی جهان خارج است. در این مقام، حقایق فقط «اطلاعات ذهنی» نیستند، بلکه در متن نفس حضور دارند و با هویت انسان یکی می‌شوند.

سبزواری میان علوم حقیقیه و علوم آلیه فرق می‌گذارد: حکمت را علم حقیقی می‌داند که بالذات مطلوب است؛ اما علومی چون صرف و نحو و منطق و اصول فقه را ابزارهایی برای حفظ زبان، تصحیح فکر، و استنباط احکام می‌شمارد. فضیلت علم یا به شرافت موضوع است (که در حکمت، وجود و ذات حق است)، یا به استحکام برهان، یا به شرافت غایت؛ و هر سه در حکمت جمع است. از این‌رو حکمت «أفضل علمٍ بأفضل معلوم» است و در ذات خود تقلید ندارد؛ چه آن‌جا که بر برهان عقلی تکیه می‌کند و چه آن‌جا که از وحی و کلمات معصومین علیهم‌السلام تغذیه می‌کند، چون اتکاء به صادقِ امین، تقلید مذموم نیست، بلکه عین یقین است.

در پایان، به نکته‌ای لطیف اشاره می‌شود: این‌که هرچند حکمتِ اصطلاحی در بسیاری از مبانی خود فطری و برهانی و راه‌گشای عرفان حقیقی است، اما نباید همه‌ی جزئیات فلسفی یا شطحیات عرفانی را در حدّ «یقین مطلق» بالا برد. برخی از آن‌ها فرضیات علمی یا تعابیر شطح‌آمیزند که نیازمند تأویل‌اند و اگر بدون احتیاط عرضه شوند، ممکن است از حدود شرع و ادب عبور کنند. حکمت حقیقی آن است که انسان را به ایمان جامع، معرفت مطابق با واقع، و تواضع در برابر حق برساند؛ نه به غرور علمی و ادعای بی‌نیازی.


#حکمت_الهی
#منظومه_سبزواری
#حقیقت_محمدیه
#هدايت_تکوينی
#هدايت_تشريعی
#قاعده_الواحد
#امکان_اشرف
#وجود_و_ماهیت
#فیء_وجودی
#فلسفه_اسلامی
#عرفان_نظری
#اهل_بیت
#خیر_کثیر
#جهل_و_معرفت
#عالم_عقلی